Rijtuigen plan D
| Serie | AB7701-7720 | C7801-7840 | RD7651-7660 |
| Lengte | 22.650 mm | 22.650 mm | 22.650 mm |
| Gewicht | 47 ton | 47 ton | 48 ton |
| Aantal zitplaatsen | 12 1e klas, 36 2e klas | 72 3e klas | 15 restauratie |
| Fabrikant | Werkspoor, Beijnes | Werkspoor | Beijnes |
| Bouwjaar | 1950, 1951 | 1951 | 1951 |
In 1949 besloot de NS het door de Tweede Wereldoorlog toch wel ernstig uitgedunde materieelpark aan te vullen met 70 D-trein rijtuigen. Dit plan
resulteerde in een bestelling van 20 AB's, 40 C's en 10 RD's (bagagewagens met restauratie-afdeling). Aansluitend op de bestelling van de zeventig
rijtuigen plan D werd een bestelling geplaatst van tien postrijtuigen (plan C).
De rijtuigen komen in uiterlijke vorm en constructie van bakgeraamte en onderstel overeen met de vooroorlogse rijtuigen type
bolkop. Wel hebben de rijtuigen een groot aantal verbeteringen en nieuwigheden. Het meest in het oog springende was
de turkooizen kleur waarin zij werden afgeleverd. Noviteiten waren verder de TL-verlichting, elekrisch verlichte sluitseinen, treeplankverlichting bij
geopende deuren en verlichte koersborden achter de kopruiten.
AB7701-7720
De AB-rijtuigen bezaten acht coupés en hadden daarmee dus één coupé minder dan de AB-rijtuigen type bolkop. Dit verschil werd veroorzaakt door het
aanhouden van grotere afmetingen van de coupés, waardoor een comfortverbetering werd bereikt. De twee in het midden gelegen coupés kunnen als 1e klasse
coupés worden gebruikt, waarbij dan slechts 4 van de 6 aanwezige zitplaatsen worden ingenomen. Deze 2 coupés zijn iets groter dan de overige 6. Aan de
buitenzijde van het rijtuig waren wel vaste eerste klasse-platen aangebracht.
De indeling de coupés in roken en niet roken was voor de ene helft roken en voor de andere helft facultatief roken/niet-roken. In deze facultatieve
afdelingen zijn zowel aan de raamzijde als aan de gangzijde afsluitbare asbakjes geplaatst. Bij de rijtuigen zijn in de zijgang 4 klapzittingen
aangebracht. Aan de beide einden van deze gang bevindt zich een toilet.
De compartimenten zijn in de middelste 1e/2e klasse coupés voorzien van rode kussens met oorkussens boven de tussenarmleuningen. De tweede klasse
coupés waren voorzien van grijze bekleding van leerdoek. De rijtuigen zijn verder voorzien van vloerkleedjes en afgesloten door dubbele houten
schuifdeuren.
Een onbekend AB-rijtuig in turkooise uitvoering.
Foto: verzameling M. Haman
C7801-7840
De derde klasserijtuigen bezaten 9 coupés en een langsgang. Het aantal coupés was ook hier één minder dan de derdeklasserijtuigen type bolkop. Ook hier
had de vermindering van het aantal coupés een comfortverbetering tot doel.
De zitplaatsen in het C-rijtuig waren eenvoudiger gehouden dan in het AB-rijtuig. Dede houten banken verdwenen en vervangen door eenvoudige met
leerdoek overtrokken zittingen. Er zijn echter in deze rijtuigen geen klapzittingen en vloerkleedjes aangebracht, zoals in de AB-rijtuigen wel het geval
was.
Plan D rijtuig C7807 staat op 27 mei 1955 te Hoek van Holland.
Foto: J.A. Bonthuis, verzameling J. de Koning
RD7651-7660
Het gecombineerde restauratie-/bagagerijtuig was nieuw voor de NS. Met deze combinatie werd ingespeelt op het gegeven dat beide rijtuigtypen doorgaans
een forse overcapaciteit kenden. Een een combinatie van beide functies in één rijtuig zou daardoor uit exploitatie-oogpunt voordeliger zijn.
Naast de keuken waarin op een kolenfornuis warme spijzen konden worden bereid, bevond zich de restauratieruimte voor vijftien reizigers. Bovendien was
een bar ingebouwd, verder een conducteursafdeling, een telefooncel voor mogelijk latere inbouw van draadloze treintelefoon (die er nooit is gekomen) en
een ruime voor een informatrice (die er evenmin ooit heeft gezeten).
Ook deze RD's zijn voorzien van een zijgang. Aan de buitenzijde van de bagageruimte, evenals in de zijgang, zijn dubbele schuifdeuren aangebracht.
Bovendien zijn de buitendeuren uitgerust met douanesluiting.
De rijtuigen plan D waren bij de indienststelling een turkooise kleur. Deze kleur bleek zeer gevoelig voor vervuiling en verkleurde snel. Op de foto
staat restauratierijtuig RD7654 nog in de turkooise uitvoering te Amersfoort; 1954.
Foto: W.A.C. Wendelaar, verzameling M. Haman
Wijzigingen
Reeds in 1954 werden de RD's door Beynes verbouwd om een grotere restauratie-afdeling te krijgen. De bar en de informatrice-afdeling vervielen daarbij.
De telefooncel bleef als lege, afgesloten ruimte bestaan. Tegen de beide zijwanden werden nu 3 opklapbare eettafels geplaatst met ter weerszijden 2
zitplaatsen. Alleen de tafel bij het begin van de zijgang langs de keuken heeft slechts één zitplaats om een redelijke doorgang te krijgen van de
restauratie, nu met 23 zitplaatsen, naar de keuken.
Door het gewijzigde reizigersaanbod ontstond in het begin van de jaren 60 een onjuiste verhouding tussen eerste en tweede klasse in het rijtuigpark
van de NS. In 1964 besloot de NS om in verband met het overschot aan A- en een tekort aan B-rijtuigen acht stuks van de serie A7700 tot B's te verbouwen.
De rijtuigen werden voor deze verbouwing naar de NMBS-werkplaats te Mechelen gezonden, die het laatste rijtuig in februari 1966 afleverde. Deze
verbouwing bestond behalve uit het aanbrengen van eenzelfde interieur als de serie B7801-7840 ook uit een aanpassing van de verwarmingsinstallatie. De
stoomverwarming werd verwijderd en de elektrische verwarmingskoffer kon nog slechts met 1500 Volt gelijkstroom of 1500 Volt wisselspanning van 50 Hz
worden gevoed.
Rijtuig 51 84 29-40 105-3 op het terrein van de lijnwerkplaats Amsterdam Zaanstraat; eerste helft jaren '70.
Verzameling A. Koch
Vernummering
In 1956 werd in Europees verband de klasse-indeling aangepast. De derde klasse veranderde daarbij in tweede klasse. De tweede klasse werd gepromoveerd
tot eerste klasse.
Door het gewijzigde reizigersaanbod ontstond in het begin van de jaren 60 een onjuiste verhouding tussen eerste en tweede klasse in het rijtuigpark
van de NS. In 1964 besloot de NS om in verband met het overschot aan A- en een tekort aan B-rijtuigen acht stuks van de serie A7700 tot B's te verbouwen.
De rijtuigen A7706, 7707, 7713, 7714, 7715, 7717, 7719 en 7720 werden verbouwd en met de nummers B7851-7858 weer in dienst gesteld. De niet verbouwde
rijtuigen A7716 en 7718 vernummerd in A7706 en 7707, zodat er bij de A's weer een aaneengesloten nummerreeks ontstond.
In 1969 werden de rijtuigen plan D van een computernummer voorzien. De omnummering was als volgt:
- A7701-7712 werden 51 84 18-40 101-5 t/m 114-8;
- B7801-7840 werden 51 84 29-40 101-2 t/m 148-3;
- B7851-7858 werden 50 84 28-37 115-9 t/m 124-1.
Een volgende nummerwijziging vond in 1974 plaats toen de RD's werden omgebouwd tot stuurstandrijtuig voor de Beneluxdienst. De rijtuigen kregen daarbij de nummers 61 84 87-38 101-3 t/m 108-8. Bij de verbouwing en vernummering waren de 87-40 105 en 87-40 111 niet betrokken. Om een aansluitende nummerreeks te verkrijgen werd de 51 84 87-40 105-2 vervolgens vernummerd in 61 84 87-38 112-0. In 1978 verliezen deze beide rijtuigen nog de stoomverwarming en worden daardoor vernummerd in 51 84 87-30 111-2 en 61 84 87-30 112-8.
Aan de kop van een Beneluxtrein steekt de NS 61 84 87-38 101-3 (ex-RD7651) net buiten de stationsoverkapping van Amsterdam CS uit; 31 mei 1986.
Levensloop
Direct na de indienststelling van de turkooise plan D-rijtuigen werd het ingezet in de diensten van Amsterdam naar Maastricht en Heerlen via Utrecht,
Groningen en Leeuwarden, via de Oude Lijn naar Eindhoven en van Roermond naar Zwolle. In de jaren vijftig was de meest voorkomende treinsamenstelling
drie rijtuigen derde klasse, een gecombineerd eerste en tweede klasse rijtuig en een restauratie-/bagagerijtuig. Zo'n combinatie reed dan in een
bepaalde relatie. Op bepaalde trajecten kon men dan twee aan elkaar gekoppelde eenheden tegenkomen, een gevolg van combineren van twee treinen van en
naar verschillende plaatsen. Zo werd de stam van Rotterdam naar Leeuwarden te Gouda gecombineerd met die van Den Haag SS naar Groningen. In Zwolle werd
de trein dan weer gesplitst.
Door de instroming van de rijtuigen plan E kon de inzet van de rijtuigen plan D van de binnenlandse naar de buitenlandse dienst verschuiven. Hun
werkterrein lag toen vooral in bestemmingen in België, Luxemburg, Frankrijk, Zwitserland en Duitsland. Zij reden ondermeer in diverse sneltreinen en
D-treinen naar Hamburg, München, Wenen en Parijs. Aan het einde van de jaren zestig keerde dit materieel weer terug uit die diensten omdat de NS van de
DB rijtuigen ging huren. Slechts de militaire treinen van en naar Seedorf of Hohne bestonden nog uit plan D-rijtuigen. Vanaf 1974 was het in principe
voorbij met de buitenlandse diensten. Wel doen de rijtuigen plan D nog tot medio 1976 dienst in de dienst op de verbinding van Amsterdam via Bad
Bentheim naar Bad Harzburg.
Bijzondere vermelding verdienen de beide zogenaamde Randstad Expres treinen, nummers 14 en 15, van Groningen naar Den Haag SS en terug. Deze treinen
begonnen te rijden op 31 mei 1964 en bestonden uit drie eerste klasse rijtuigen, een plan E bagage-/restauratierijtuig en vijf gedeklasserde eerste
klassers als tweede klas rijtuigen.
Trein 136 Milaan-Amsterdam met daarin RD-rijtuig 51 84 87-40 103-7 te Luxemburg; 19 juli 1969.
Foto: N. Spilt
Met uitzondering van de 50 84 28-37 118-3 en 50 84 28-37 121-7, die in februari 1976 buiten dienst gingen, werd de hele serie C's in juni 1974
afgevoerd. De (C-rijtuig) 28-37 117 werd daarbij gereserveerd als meetrijtuig voor de toenmalige Dienst van het Seinwezen. Als eerste plan D had het
derde klasserijtuig 51 84 29-40 143-4 al in 1971 de dienst verlaten. De overige B-rijtuigen werden tussen 1974 en 1978 afgevoerd. De A-rijtuigen hielden
het iets langer vol en met uitzondering van de in 1975 afgevoerde 51 84 18-40 105-6 gingen zij vanaf september 1977 buiten dienst.
Met de buitendienststelling van de 61 84 87-30 112-8 (augustus 1980) en 51 84 87-30 111-2 (juni 1981) kwam er een einde aan de inzet van de bagage-/
restauratierijtuigen plan D.
Voor de RD-rijtuigen betekende de opstart van de Beneluxdienst met trekduwtreinen een nieuwe taak. De rijtuigen werden op twee na verbouwd tot stuurstandrijtuig (WRDs), waarbij het RIC-teken ineenschrompelde tot enkel toegelaten in België met de aantekening "Bijzondere Overeenkomst/Convention Speciale". In 1974 ging de eerste Benelux-trekduwtrein rijden en tot het einde van deze treinen medio 1987 hebben de rijtuigen hierin dienst gedaan. Na het beëindigen van de Benelux-diensten in 1987 werd stuurstandrijtuig 61 84 87-38 107-0 ingericht als meetrijtuig voor proefnemingen met de nieuwe locomotieven serie 6400. In 1995 is het rijtuig door de VSM overgenomen en in 2018 naar de Vereniging tot Behoud van Spoormaterieel Haarlem overgegaan.
De inmiddels van stoomverwarming ontdane RD 51 84 87-30 111-2 in trein D284/285 tussen Amsterdam en Brussel. Dit waren de laatste diensten waar
deze RD, samen met de 87-38 112, werd ingezet tot hun buitendienststelling. Amsterdam CS, 17 november 1978.
Foto: F. van der Jagt
Eind jaren '70 hebben drie rijtuigen plan D een bijzondere functie gehad als winkel voor modelspoortreinen. Zowel de firma Noveki als Dieleman hadden plannen om dergelijke rijtuigen te gebruiken als winkel en expoistieruimte. Het initiatief van Dieleman bleek wat succesvoller uit te pakken dan dat van Noveki.
De SSN had eind jaren '80 twee rijtuigen plan D in haar bezit. Rijtuigen A7704 en RD7659 in het SSN-depot in de Spaanse Polder te Rotterdam; 26
juli 1987.
In 1978 kwam rijtuig A7704 in dienst bij de SSN. Toen de NS besloot dat alle rijtuigen centrale deurvergrendeling moesten hebben om de hoofdbaan op te kunnen, viel het doek voor de SSN Plan D trein om dat deze trein geen centrale deurvergrendeling bezat. De SSN heeft daarom toen ook de Plan D stam van de hand gedaan en er Plan K rijtuigen voor terug gekocht met centrale deurvergrendeling. Toen men te horen kreeg dat er maar een Plan D over bleef, de A 7709, heeft men nog net op tijd de A 7704 van de sloper kunnen kopen. Men heeft toen ook getracht het rijtuig in dienst te stellen maar na een mislukte sponsoractie is het rijtuig over gegaan naar de stichting Dordt In Stoom. Aangezien zij ook van herstel afzagen, heeft de VSM het rijtuig in 1994 overgenomen. Het rijtuig is compleet maar geheel gedemonteerd. Nu staat het rijtuig geconserveerd terzijde onder zijl, in afwachting van revisie.
Plan D-rijtuig AB7709 maakt deel uit van de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum. Utrecht, 1 april 2003.
Resterende rijtuigen
Van de rijtuigen plan D zijn enkele rijtuigen bewaard gebleven en opvallend genoeg omvatten deze rijtuigen alle types. De resterende AB-rijtuigen
zijn te vinden bij de VSM (AB7704) en het Nederlands Spoorwegmuseum (A7709). Van de C-rijtuigen is slechts de C7838 bewaard gebleven, die
deeluitmaakt van het materieelbestand van de VSM.
Twee exemplaren van de RD-rijtuigen resteren nog. Rijtuig RD7659 is in de oude blauwe uitvoering in de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum
te vinden. Rijtuig RD7658 is particulier bezit en ondergebracht bij de Stichting 2454 Crew.
Verder naar nummering en vernummering rijtuigen Plan D.
Bronvermelding:
voor een overzicht van gebruikte bronnen zie de pagina boeken en artikelen